روش تحقيق با تأکيد بر علوم توانبخشی

مباحث درسی

تعريف مفاهيم و متغيرها

در اين درس شما با نحوه تعريف متغير ها و مفاهيم در تحقيق خود آشنا می شويد.

اهداف درس

چرا تعريف مفاهيم و متغير ها مهم است؟
تعريف شرحی و عملی مفاهيم ومتغيرها چگونه انجام می شوند؟
تعريف متغير و تقسيم بندی انواع آن

درس بعدی

مفهوم و متغير دو عنصر هستند که در اغلب تحقيقات حضوری تام و تمام دارند. در تحقيق به روش علمی يکی از حساسترين اقدامات تعريف صحيح و مناسب از اين دو عنصر می باشد. اهميت کار در اين مرحله به صورتی است که لازم است با توجه به ويژگی های تحقيق به روش علمی دو گونه تعريف بدست می دهيم. تعريف شرحی و تعريف علمی و اين دو تعريف را در مورد هر دو عنصر بايد ارائه کرد. تفاوت بين مفهوم و متغير در يک تحقيق شايد بسیار ظريف باشد. منظور از مفهوم آن عنصری از تحقيق است که محقق قصد اندازه گیری آن را ندارد ليکن بايد برای سايرين به طور مشخص آنرا تعريف نمايد تا ديگران منظور و مقصود محقق را از آن واژه يا مفهوم درک نمايند و متغير آن عنصری است در تحقيق که محقق دقيقا قصد اندازه گيری آنرا دارد و ضروری است ديگران درک مشخصی از آن بر اساس تعريفی که محقق ارائه می کند داشته باشند.

از همين جهت است که هم در تعريف مفاهيم و هم در تعريف متغيرها با دو گونه از تعريف روبرو هستيم. تعاريف شرحی عمدتا از لغت نامه ها دائره المعارف ها کتاب های مرجع و کتب درسی و... اقتباس می شود و تنها عنصر مورد نظر را تعريف نظری يا تئوری می نمايد. به عبارت ديگر تعريف يک مفهوم بوسيله مفاهيم ديگر که معمولا از مطالعات و نظریه های موجود نشات می گيرد و با بيانی علمی ارائه می شود.بديهی است در هنگام تعريف ذکر منبع مورد استفاده ضرورتی اجتناب ناپذير است. (مثال) اما در تعاريف عملی که به طور مشخص بر عهده محقق قرار دارد محقق آنچه را که از اين عنصر در اين تحقيق خاص مد نظر دارد بيان می کند. به بيان ديگر محقق به مشخص ساختن و تعريف نمودن آن متغير و تعين کردن عمليات و معيارهای تجربی که برای اندازه گيری و سنجش آن لازم است می پردازد. (مثال)
برای اينکه تعريف مناسبی از متغيرهای مورد بررسی ارائه نمائيم لازم است بدانيم متغيرها را در کجا می توان يافت. اگر نگاهی به اهداف جزئی که برای تحقيق خود تنظيم کرده ايم بياندازيم مشاهده می کنيم که چنانچه اهداف جزیی خود را به تعبيری ضرر نمائيم به معيارهائی دست خواهيم يافت که بدان وسيله می توانيم مشاهداتمان را در جامعه مورد مطالعه به صورت صحيح انجام دهيم و اين معيارها چيزی جز متغيرها نخواهد بود. بديهی است معيارهای دقيق برای سنجش مشاهدات نتایج دقيق تری را هم بدنبال خواهد داشت.
تعريف متغير : متغير مشخصه يک عنصر، پديده ، موجود زنده و يا هر چيزی است که قابليت تغيير داشته و می تواند مقادير مختلفی را بپذيرد. آنچه اهميت دارد آنکه بايد دقت شود در هر تحقيق ما متغيرهای خاص خواهيم داشت و اينگونه نخواهد بود که همه آنچه در يک مطالعه بعنوان متغير حضور دارند برای تحقيق نامطلوب است. از سوی ديگر نوع متغير عليرغم مشابه بودن عنوان از يک مطالعه به مطالعه ديگر ممکن است متفاوت باشد. (مثال)

متغير را براساس عوامل مختلف به گونه های متفاوتی تقسيم بندی می نمايد:
چنانچه اهداف تحقيق مد نظر قرار گيرند 2 گونه متغير خواهيم داشت:
متغير مستقل: آن متغيری است که محقق تاثير آن را بر ساير متغيرها مورد سنجش قرار می دهد. (مثال)
متغير وابسته: آن متغيری است که متغير مستقل بر روی آن اثر می کنند. (مثال)
متغير زمينه ای (جمعيت شناسی يا دموگرافيک) : در مطالعات بر روی جوامع انسانی برخی متغيرهای وابسته به جمعيت حضور دارند که سنجش آنها به نحوی مورد استفاده ما خواهد بود. اين متغيرها خصوصيات جامعه مورد مطالعه را به نحوه مطلوبی توصيف می کنند. (مثال)
متغير مداخله گر: آن متغيری است که بر روی رابطه علت معلولی بين دو يا چند متغير تاثير می گذارد و باعث قوی يا ضعيف شدن رابطه بين متغيرها از حد واقعی آنها می شود. (مثال)
اما شکل ديگر بر اساس خصوصيات متغير تقسيم بندی صورت بگيرد:
متغير کمی: و آن متغيری است که با عدد نمايش داده می شود. بديهی است اين متغير همچون تقسيم بندی معمول در اعداد به دو دسته متغير گسسته و پيوسته تقسيم خواهد شد که متغير پيوسته مقادير کسری را هم می پذيرد ولی گسسته اين امکان را ندارد. (مثال)
متغير کيفی: اين متغيری است که کيفيت صفات با آن معرفی می شود. (مثال)
متغير مرکب: متغيری را که از ترکيب دو يا چند متغير به وجود می آيد می نامند. (مثال)

در همين جاست که تعريف متغير آنهم به شکل علمی يا کاربردی ضرورت پيدا می کند. تعريف علمی بايد بر اساس ملاکهائی صورت بگيرد که مهمترين آنها عبارتند از:
قابليت انجام داشته باشند
دقيق و مشخص باشند
قابليت اندازه گيری داشته باشند